Fig. 1 Unknown, Maggie Papakura, photograph, C18154, Auckland War Memorial Museum

Kāore e kore ka tākirkirihia anō te tau o te manawa o ngā uri o te hunga i āta tuhi i ō rātou ingoa me ō rātou whakaaro ki te pukapuka manuhiri nei. Koia hoki te āhua i pā ki ngā kaituhi me ngā kaiwhakapākehā o ngā kōrero. Kia puta ngā kōrero nei ki te ao, he mihi, he aroha, he tangi kei te haere, me te haere tahi anō o te harikoa, te manamanahau, te hiamo.

Ko te hunga i tae ake i te tīmatanga o te whakakitenga i haere ake i te tī i te tā, i wiwī i wawā, i te motu nui tonu. Haere he tau, haere he tau, e haere tonu ana te iwi Māori ki te mihi, ki te tangi ki ō rātou mātua whaea, ka mutu i haere ā-tangata kotahi, ā-whānau hoki, ā-kura hoki.  Ko te kōrero mō ētahi, kotahi te hokinga, ka rua te hokinga.  Ko ētahi o ngā tāngata i tae ake he tāngata rongonui, he ingoa e poipoia tonuhia ana e te ngutu tāngata.

Ko Makareti Papakura (Fig. 1) i tae atu i te tau 1902 [link to page in V Bk] , e 29 ōna tau. Ko Māui Pōmare (Fig. 2) i tae atu i te tau 1901, e 26 ōna tau. I tae atu a Tā Apirana Ngata (Fig. 3) i te tau 1901, e 27 ana tau. I tae atu a Te Peehi (Fig. 4) i te tau 1903[link to page in V Bk]  , e 47 ōna tau, ka mutu i haere ake i Ruatāhuna (Fig. 5).  Ka haere ngā tau ā, ka taetae atu ko te ao. He Wīwī, he Ingarihi, he Tiamana, he aha, he aha, tae atu hoki ki ētahi o ō tātou uri o Te Moana-nui-a-Kiwa. Me kōrero te pukapuka nei, kua noho hei taonga mā tātou o ēnei rā, hei hoa hoki mō ngā āhua o te hunga i whakaahuatia e te tohunga nei, e Lindauer.

Heoi anō, kia tīpokapokangia he kōrero i ngā whārangi o te pukapuka hei whakatauira ake i ngā kupu whakamihi kua takoto mai ki ōna whārangi. Kua kite tātou i te tohunga o kui mā, o koro mā ki te tiki atu i te kupu māmā hei whakaputa i te whakaaro Māori.  Nā Mere Makarena Kereama rātou ko Hemi Montrose Kereama, ko Heni Aporo Paora ngā kōrero e whai ake nei, i tae atu rātou ki te whakakitenga i te marama o Hepetema, 1901.

Fig. 3 Apirana Turupa Ngata, ca 1905, 1 b&w copy negative, ref no. 35mm-00094-D-F, Timeframes

'Ka nui tō mātou aroha, tangi hoki i tō mātou kitenga i ō mātou tūpuna tuatahi kua ngaro atu i tēnei ao. Rite tonu ēnei āhua ki te tāima e ora ana rātou.  Ka nui tō mātou koa ki te kitenga i ēnei āhua o ō mātou tūpuna Kīngi Tāwhiao, Hori Ngākapa, heoi he pao. Aroha e ngā tūpuna i te pō, tēnā koutou e mihia nei e taku wairua ēii.'

Anei ngā kōrero a Hone Tuhata o Taranaki i tuhia e ia ki te pukapuka i te 30 o Hūrae 1901, me te rongo tonu o te ngākau i te whakamīharo o te tangata nei ki tāna i kite ai.

'Nō Te Atiawa me Ngāti Toa ahau.  Ko ētahi o ngā kaumātua nei i kite ā-kanohi au.  Ko te nuinga ko te ingoa kau e rongo ana. Maringanui nā runga i te whakaaro nui a tō tātou hoa Pākehā, i kite ā-wairua ai ētahi o tātou i ngā tōtara nunui o Aotearoa o ērā rangi, tae mai ki ēnei.  Ka nui taku whakapai ki ngā whakaahua nei, ki te mahi hoki a tō tātou hoa Pākehā.  E hoa, kia ora tonu koe'.

Ka haere ko ngā kōrero a Tiemi Make, arā a James Mackay o Paeroa, i tuhia i te 23 o ngā rā o Noema, 1901.

'Ka nui tōku whakamoemiti me tōku whakaaro aroha ki tēnei whakakitenga o ngā āhua o ngā tūpuna me ngā kaumātua Māori kua ngaro ki te pō.  Mehemea ko te āhua kua hoki mai rātou ki te ao nei ki te titiro ki a tātou ki ngā mōrehu e ora nei.  Hei konā rā e koro mā e kui mā.  Tēnei mātou te haere atu ki te whai i taua huarahi i ēnei rā e haere ake nei.  Hei konā rā e koro mā, hei konā rā e kui mā.  Tēnei mātou te whanatu ki a koutou, e kore koutou e hoki mai ki a mātou.  Heoi ko te ata o te tāpara kau atu e.  Ko te āhua kau tēnei kua ngaro ngā tinana.  Auē, auē te mamae i a au ē.'

Fig. 4 Photographer unidentified, Elsdon Best, ca 1895, b&w copy photographic print, ref. no. PAColl-8066-09-28, Timeframes

 

Ka whakatakotoria e te tangata nei ana whakaaro ki te reo Māori, kātahi ka tahuri ki te whakapākehā i ana kupu. E hoa mā, koinei tētahi tauira o te tangata matatau ki te reo Māori, matatau anō ki te reo Pākehā. Kei whea mai tana whakapākehātanga.  Kimihia ka pānui. Ka whakahīhī ana uri ki a ia.

I te 24 o Mei 1902 ka tae atu a Tūpōtahi Tūkōrehu o Kihikihi rāua ko Teāroa o Hangatiki, me taku kite iho, ata koia!  Kua mātau kē rātou ki te tō roa a te tohutō i te oropuare.  E rua rawa ngā whakapōtaetanga a Teāroa i tōna ingoa ki te tohutō.  Kei konei anō hoki te kōrero e kī ana nā Kīngi Pōtatau a Teāroa i tapa i tōna whānautanga mai.  He kōrero tēnei e hopu ana i tētahi kimonga karu i roto i te takanga o te wā, ka mutu nō ngā uri o Teāroa rāua ko Tūpōtahi te māringanui i āta tuhia tēnei whakaaro i te tau 1902 ki te pukapuka manuhiri nei.

Nā, kia paku kōrero au mō tētahi āhua o mua kua kore pea e kitea, e rangona i ēnei rā.  Tērā tētahi wahine i tae ake ki te whakakitenga i te tau 1916.  He aha rā, ka tuhi te wahine nei i tana ruri.  Anei ana kupu ake.

Māhau rānei ahau, māhau rānei koe

Roto i ō komo, te kupu mai ki au

Kau e rā e huri, tahuri mai ki au

Māku rānei ahau, māhau rānei koe

 

He aha rā te tikanga o ana kupu, ko wai hoki ka mōhio mā wai ana kupu, heoi kāore e kore he kupu nā te wahine nei ki tētahi e mōhio ana ia. I taua whārangi anō rā ka haere ko te pao a tētahi atu, e pēnei ana nā.

Tara nui, tara roa

tara kōritorito

i te aitanga rau.

Ka noho ngā kupu nei hei kata mā tētahi atu i tae ake ki te whakakitenga i muri iho, ka mutu te āhua nei i mōhio ia ki te kaituhi o te pao. Anei tāna i tuhi ai.

'Mehemea koe i konei, mamae tō puta i a au. Heoi, ka nui te pai o tō pao ki a au. Auahi ana. Mamae ana te uma. Heoi anō, nā tō hoa.'

Kua noho ā rātou tuhinga hei pānui mā tātou o ēnei rā, me te menemene anō o ngā pāpāringa i te pānuitanga. Kāore i whakapākehātia ngā kōrero nei i te mea i whakaaro iho te kaiwhakamāori kia waiho noa ki ā rātou kupu, ā, ma te hinengaro Māori, mā te hinengaro kakama tonu e kimi mai te aronga, te taunga o ngā kupu. Heoi anō, e whakaatu ana ngā kōrero nei i te tikanga Māori o mua, arā, kāore i hunaia te whakaaro, ka mahuki ake, ka toko ake, ka whakapuakina, koia tērā. He mahi tēnei nā ō tātou tūpuna o mua, i puta ai te waiata aroha, te kaioraora, te pātere, te aha.  Kāore he tirotiro mō te whakahuahua i ngā wāhi tapu o te tāne, o te wahine. Ka mutu i tērā wā ko te whiu atu, whiu mai te karawhiu.  I ēnei rā kia tūpato tonu te tangata, ko te ture kē hoki te hoa o te tangata mōna te whiunga kōrero ināianei. Heoi, he āhuatanga kua tohua e te wā. Kāti i konei ngā kōrero mō ngā pao nei.

Kia pūruatia te kōrero mō te noho taonga o te pukapuka manuhiri nei ki te iwi Māori nui tonu, otirā ki te ao whānui. E kore e mutu te mihi o te ngākau ki a rātou kua whetūrangitia me ngā kōrero i tuhia e rātou hei pānui, hei rangahau, mā tātou, otirā mā ngā tamariki mokopuna kāore anō i whānau mai ki te ao.  E koro mā, e kui mā kua whakangaro ki te pūtahi o Rehua, e tangi kau ana te ngākau i te mea e kore koutou e hoki mai ki a mātou ki te ārahi i te iwi, e taea ai te kī ake ko mātou ēnei e haere nei i muri o te tira parāoa.

 

 

Te Haumihiata Mason, Te Kaitiaki Reo o Te Taura Whiri i te Reo Māori